✨ ॐ नमः शिवाय | जय श्री राम | हरे कृष्ण ✨
Pauranik|5 Min Read

शिवमहिम्न स्तोत्र: संस्कृत पाठ, विधि और रचयिता की कथा !

AI सारांश (Summary)

यदि आप पूरा लेख नहीं पढ़ना चाहते, तो AI द्वारा तैयार संक्षिप्त सारांश देख सकते हैं। यह आपके लिए उपयोगी रहेगा।

शिवमहिम्न स्तोत्र: संस्कृत पाठ, विधि और रचयिता की कथा !AI द्वारा विशेष रूप से इस लेख के लिए निर्मित एक चित्र।🔒 चित्र का पूर्ण अधिकार pauranik.org के पास सुरक्षित है।

शिवमहिम्नः: स्तोत्रसाहित्ये अद्वितीयं रत्नम् — एकं विस्तृतं अनुसंधानप्रतिवेदनम्

1. विषय-प्रवेश

भारतीय वाङ्मय में स्तोत्र साहित्य का स्थान अत्यंत विशिष्ट है। वेद, उपनिषद और पुराणों के दार्शनिक और पौराणिक तत्त्वों को जब भक्ति और काव्य के रस में डुबोकर प्रस्तुत किया जाता है, तब 'स्तोत्र' का जन्म होता है। इन असंख्य स्तोत्रों के मध्य 'शिवमहिम्नस्तोत्रम्' एक ऐसे देदीप्यमान नक्षत्र की भांति है, जो न केवल अपनी काव्यगत सुषमा के लिए अपितु अपने गंभीर दार्शनिक प्रतिपादन के लिए भी सहस्राब्दियों से विद्वानों और भक्तों के कंठ का हार बना हुआ है। 'महिम्न' शब्द का अर्थ है—महिमा। अतः, यह भगवान शिव की महिमा का गान है। किन्तु, यह गान सामान्य स्तुति से भिन्न है; यह उस परमसत्ता के वर्णन का प्रयास है जिसे वेद भी 'नेति-नेति' कहकर मौन हो जाते हैं।

2. श्रीशिवमहिम्नस्तोत्रम् — मूल संस्कृत पाठ

अनुसंधान के प्राथमिक चरण के रूप में, यहाँ शिवमहिम्नस्तोत्रम् का शुद्ध और सम्पूर्ण संस्कृत पाठ प्रस्तुत किया जा रहा है। यह पाठ परम्परागत 43 श्लोकों के प्रारूप में है, जिसे 'पुष्पदंत विरचित' माना जाता है।

॥ अथ श्री शिवमहिम्नस्तोत्रम् ॥
॥ ध्यानम् ॥ ध्यायेन्नित्यं महेशं रजतगिरिनिभं चारुचन्द्रावतंसं रत्नाकल्पोज्ज्वलाङ्गं परशुमृगवराभीतिहस्तं प्रसन्नम् । पद्मासीनं समन्तात्स्तुतममरगणैर्व्याघ्रकृत्तिं वसानं विश्वाद्यं विश्वबीजं निखिलभयहरं पञ्चवक्त्रं त्रिनेत्रम् ॥ ॥ स्तोत्रम् ॥ महिम्नः पारं ते परमविदुषो यद्यसदृशी स्तुतिर्ब्रह्मादीनामपि तदवसन्नास्त्वयि गिरः । अथाऽवाच्यः सर्वः स्वमतिपरिणामावधि गृणन् ममाप्येष स्तोत्रे हर निरपवादः परिकरः ॥ १॥ अतीतः पन्थानं तव च महिमा वाङ्मनसयोः अतद्व्यावृत्त्या यं चकितमभिधत्ते श्रुतिरपि । स कस्य स्तोतव्यः कतिविधगुणः कस्य विषयः पदे त्वर्वाचीने पतति न मनः कस्य न वचः ॥ २॥ मधुस्फीता वाचः परमममृतं निर्मितवतः तव ब्रह्मन् किं वागपि सुरगुरोर्विस्मयपदम् । मम त्वेतां वाणीं गुणकथनपुण्येन भवतः पुनामीत्यर्थेऽस्मिन् पुरमथन बुद्धिर्व्यवसिता ॥ ३॥ तवैश्वर्यं यत्तज्जगदुदयरक्षाप्रलयकृत् त्रयीवस्तुव्यस्तं तिसृषु गुणभिन्नासु तनुषु । अभव्यानामस्मिन् वरद रमणीयामरमणीं विहन्तुं व्याक्रोशीं विदधत इहैके जडधियः ॥ ४॥ किमीहः किंकायः स खलु किमुपायस्त्रिभुवनं किमाधारो धाता सृजति किमुपादान इति च । अतर्क्यैश्वर्ये त्वय्यनवसरदुःस्थो हतधियः कुतर्कोऽयं कांश्चिन्मुखरयति मोहाय जगतः ॥ ५॥ अजन्मानो लोकाः किमवयववन्तोऽपि जगतां अधिष्ठातारं किं भवविधिरनादृत्य भवति । अनीशो वा कुर्याद्भुवनजनने कः परिकरो यतो मन्दास्त्वां प्रत्यमरवर संशेरत इमे ॥ ६॥ त्रयी साङ्ख्यं योगः पशुपतिमतं वैष्णवमिति प्रभिन्ने प्रस्थाने परमिदमदः पथ्यमिति च । रुचीनां वैचित्र्यादृजुकुटिलनानापथजुषां नृणामेको गम्यस्त्वमसि पयसामर्णव इव ॥ ७॥ महोक्षः खट्वाङ्ग्ं परशुरजिनं भस्म फणिनः कपालं चेतीयत्तव वरद तन्त्रोपकरणम् । सुरास्तां तामृद्धिं दधति तु भवद्भ्रूप्रणिहितां न हि स्वात्मारामं विषयमृगतृष्णा भ्रमयति ॥ ८॥ ध्रुवं कश्चित् सर्वं सकलमपरस्त्वध्रुवमिदं परो ध्रौव्याध्रौव्ये जगति गदति व्यस्तविषये । समस्तेऽप्येतस्मिन् पुरमथन तैर्विस्मित इव स्तुवञ्जिह्रेमि त्वां न खलु ननु धृष्टा मुखरता ॥ ९॥ तवैश्वर्यं यत्नाद्यदुपरि विरिञ्चिर्हरिरधः परिच्छेत्तुं यातावनलमनलस्कन्धवपुषः । ततो भक्तिश्रद्धा-भरगुरु-गृणद्भ्यां गिरिश यत् स्वयं तस्थे ताभ्यां तव किमनुवृत्तिर्न फलति ॥ १०॥ अयत्नादासाद्य त्रिभुवनमवैरव्यतिकरं दशास्यो यद्बाहूनभृत रणकण्डू-परवशान् । शिरःपद्मश्रेणी-रचितचरणाम्भोरुह-बलेः स्थिरायास्त्वद्भक्तेस्त्रिपुरहर विस्फूर्जितमिदम् ॥ ११॥ अमुष्य त्वत्सेवा-समधिगतसारं भुजवनं बलात् कैलासेऽपि त्वदधिवसतौ विक्रमयतः । अलभ्या पातालेऽप्यलसचलिताङ्गुष्ठशिरसि प्रतिष्ठा त्वय्यासीद्ध्रुवमुपचितो मुह्यति खलः ॥ १२॥ यदृद्धिं सुत्राम्णो वरद परमोच्चैरपि सतीं अधश्चक्रे बाणः परिजनविधेयत्रिभुवनः । न तच्चित्रं तस्मिन् वरिवसितरि त्वच्चरणयोः न कस्याप्युन्नत्यै भवति शिरसस्त्वय्यवनतिः ॥ १३॥ अकाण्ड-ब्रह्माण्ड-क्षयचकित-देवासुरकृपा विधेयस्यासीद्यस्त्रिनयन विषं संहृतवतः । स कल्माषः कण्ठे तव न कुरुते न श्रियमहो विकारोऽपि श्लाघ्यो भुवन-भय- भङ्ग- व्यसनिनः ॥ १४॥ असिद्धार्था नैव क्वचिदपि सदेवासुरनरे निवर्तन्ते नित्यं जगति जयिनो यस्य विशिखाः । स पश्यन्नीश त्वामितरसुरसाधारणमभूत् स्मरः स्मर्तव्यात्मा न हि वशिषु पथ्यः परिभवः ॥ १५॥ मही पादाघाताद्व्रजति सहसा संशयपदं पदं विष्णोर्भ्राम्यद्भुज-परिघ-रुग्ण-ग्रह-गणम् । मुहुर्द्यौर्दौस्थ्यं यात्यनिभृत-जटा-ताडित-तटा जगद्रक्षायै त्वं नटसि ननु वामैव विभुता ॥ १६॥ वियद्व्यापी तारा-गण-गुणित-फेनोद्गम-रुचिः प्रवाहो वारां यः पृषतलघुदृष्टः शिरसि ते । जगद्द्वीपाकारं जलधिवलयं तेन कृतमिति अनेनैवोन्नेयं धृतमहिम दिव्यं तव वपुः ॥ १७॥ रथः क्षोणी यन्ता शतधृतिरगेन्द्रो धनुरथो रथाङ्गे चन्द्रार्कौ रथ-चरण-पाणिः शर इति । दिधक्षोस्ते कोऽयं त्रिपुरतृणमाडम्बर विधिः विधेयैः क्रीडन्त्यो न खलु परतन्त्राः प्रभुधियः ॥ १८॥ हरिस्ते साहस्रं कमल बलिमाधाय पदयोः यदेकोने तस्मिन् निजमुदहरन्नेत्रकमलम् । गतो भक्त्युद्रेकः परिणतिमसौ चक्रवपुषः त्रयाणां रक्षायै त्रिपुरहर जागर्ति जगताम् ॥ १९॥ क्रतौ सुप्ते जाग्रत् त्वमसि फलयोगे क्रतुमतां क्व कर्म प्रध्वस्तं फलति पुरुषाराधनमृते । अतस्त्वां सम्प्रेक्ष्य क्रतुषु फलदान-प्रतिभुवं श्रुतौ श्रद्धां बद्ध्वा दृढपरिकरः कर्मसु जनः ॥ २०॥ क्रियादक्षो दक्षः क्रतुपतिरधीशस्तनुभृतां ऋषीणामार्त्विज्यं शरणद सदस्याः सुर-गणाः । क्रतुभ्रंशस्त्वत्तः क्रतुफल-विधान-व्यसनिनः ध्रुवं कर्तुः श्रद्धा-विधुरमभिचाराय हि मखाः ॥ २१॥ प्रजानाथं नाथ प्रसभमभिकं स्वां दुहितरं गतं रोहिद्भूतां रिरमयिषुमृष्यस्य वपुषा । धनुष्पाणेर्यातं दिवमपि सपत्राकृतममुं त्रसन्तं तेऽद्यापि त्यजति न मृगव्याधरभसः ॥ २२॥ स्वलावण्याशंसा धृतधनुषमह्नाय तृणवत् पुरः प्लुष्टं दृष्ट्वा पुरमथन पुष्पायुधमपि । यदि स्त्रैणं देवी यमनिरत-देहार्ध-घटनात् अवैति त्वामद्धा बत वरद मुग्धा युवतयः ॥ २३॥ श्मशानेष्वाक्रीडा स्मरहर पिशाचाः सहचराः चिता-भस्मालेपः स्रगपि नृकरोटी-परिकरः । अमङ्गल्यं शीलं तव भवतु नामैवमखिलं तथापि स्मर्तॄणां वरद परमं मङ्गलमसि ॥ २४॥ मनः प्रत्यक्चित्ते सविधमविधायात्त-मरुतः प्रहृष्यद्रोमाणः प्रमद-सलिलोत्सङ्गति-दृशः । यदालोक्याह्लादं ह्रद इव निमज्यामृतमये दधत्यन्तस्तत्त्वं किमपि यमिनस्तत् किल भवान् ॥ २५॥ त्वमर्कस्त्वं सोमस्त्वमसि पवनस्त्वं हुतवहः त्वमापस्त्वं व्योम त्वमु धरणिरात्मा त्वमिति च । परिच्छिन्नामेवं त्वयि परिणता बिभ्रति गिरं न विद्मस्तत्तत्त्वं वयमिह तु यत् त्वं न भवसि ॥ २६॥ त्रयीं तिस्रो वृत्तीस्त्रिभुवनमथो त्रीनपि सुरान् अकाराद्यैर्वर्णैस्त्रिभिरभिदधत् तीर्णविकृति । तुरीयं ते धाम ध्वनिभिरवरुन्धानमणुभिः समस्तं व्यस्तं त्वां शरणद गृणात्योमितिपदम् ॥ २७॥ भवः शर्वो रुद्रः पशुपतिरथोग्रः सहमहान् तथा भीमेशानाविति यदभिधानाष्टकमिदम् । अमुष्मिन् प्रत्येकं प्रविचरति देव श्रुतिरपि प्रियायास्मै धाम्ने प्रविहित-नमस्योऽस्मि भवते ॥ २८॥ नमो नेदिष्ठाय प्रियदव दविष्ठाय च नमो नमः क्षोदिष्ठाय स्मरहर महिष्ठाय च नमः । नमो वर्षिष्ठाय त्रिनयन यविष्ठाय च नमो नमः सर्वस्मै ते तदिदमतिसर्वाय च नमः ॥ २९॥ बहुल-रजसे विश्वोत्पत्तौ भवाय नमो नमः प्रबल-तमसे तत् संहारे हराय नमो नमः । जन-सुखकृते सत्त्वोद्रिक्तौ मृडाय नमो नमः प्रमहसि पदे निस्त्रैगुण्ये शिवाय नमो नमः ॥ ३०॥ कृश-परिणति-चेतः क्लेशवश्यं क्व चेदं क्व च तव गुण-सीमोल्लङ्घिनी शश्वदृद्धिः । इति चकितममन्दीकृत्य मां भक्तिराधाद् वरद चरणयोस्ते वाक्य-पुष्पोपहारम् ॥ ३१॥ असित-गिरि-समं स्यात् कज्जलम् सिन्धु-पात्रे सुर-तरुवर-शाखा लेखनी पत्रमुर्वी । लिखति यदि गृहीत्वा शारदा सर्वकालं तदपि तव गुणानामीश पारं न याति ॥ ३२॥ असुर-सुर-मुनीन्द्रैरर्चितस्येन्दु-मौलेः ग्रथित-गुणमहिम्नो निर्गुणस्येश्वरस्य । सकल-गण-वरिष्ठः पुष्पदन्ताभिधानः रुचिरमलघुवृत्तैः स्तोत्रमेतच्चकार ॥ ३३॥ अहरहरनवद्यं धूर्जटेः स्तोत्रमेतत् पठति परमभक्त्या शुद्ध-चित्तः पुमान् यः । स भवति शिवलोके रुद्रतुल्यस्तथात्र प्रचुरतर-धनायुः पुत्रवान् कीर्तिमांश्च ॥ ३४॥ महेशान्नापरो देवो महिम्नो नापरा स्तुतिः । अघोरान्नापरो मन्त्रो नास्ति तत्त्वं गुरोः परम् ॥ ३५॥ दीक्षा दानं तपस्तीर्थं ज्ञानं यागादिकाः क्रियाः । महिम्नः स्तव पाठस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् ॥ ३६॥ कुसुमदशन-नामा सर्व-गन्धर्व-राजः शशिधरवर-मौलेर्देवदेवस्य दासः । स खलु निज-महिम्नो भ्रष्ट एवास्य रोषात् स्तवनमिदमकार्षीद् दिव्य-दिव्यं महिम्नः ॥ ३७॥ सुरगुरुमभिपूज्य स्वर्ग-मोक्षैक-हेतुं पठति यदि मनुष्यः प्राञ्जलिर्नान्य-चेताः । व्रजति शिव-समीपं किन्नरैः स्तूयमानः स्तवनमिदममोघं पुष्पदन्तप्रणीतम् ॥ ३८॥ आसमाप्तमिदं स्तोत्रं पुण्यं गन्धर्व-भाषितम् । अनौपम्यं मनोहारि सर्वमीश्वरवर्णनम् ॥ ३९॥ इत्येषा वाङ्मयी पूजा श्रीमच्छङ्कर-पादयोः । अर्पिता तेन देवेशः प्रीयतां मे सदाशिवः ॥ ४०॥ तव तत्त्वं न जानामि कीदृशोऽसि महेश्वर । यादृशोऽसि महादेव तादृशाय नमो नमः ॥ ४१॥ एककालं द्विकालं वा त्रिकालं यः पठेन्नरः । सर्वपाप-विनिर्मुक्तः शिव लोके महीयते ॥ ४२॥ श्री पुष्पदन्त-मुख-पङ्कज-निर्गतेन स्तोत्रेण किल्बिष-हरेण हर-प्रियेण । कण्ठस्थितेन पठितेन समाहितेन सुप्रीणितो भवति भूतपतिर्महेशः ॥ ४३॥ ॥ इति श्री पुष्पदन्त विरचितं शिवमहिम्नः स्तोत्रं समाप्तम् ॥

3. रचनाकार: गन्धर्वराज पुष्पदंत

शिवमहिम्न स्तोत्र की रचना का श्रेय पुष्पदंत को दिया जाता है, जो हिंदू पौराणिक कथाओं में एक गंधर्व (स्वर्गीय संगीतकार) के रूप में वर्णित हैं। 'पुष्पदंत' नाम का शाब्दिक अर्थ है "पुष्प जैसे दाँतों वाला" (पुष्प = फूल, दंत = दाँत), जो उनके अत्यंत सुंदर और सौम्य स्वरूप का परिचायक है।
यद्यपि आधुनिक साहित्य समीक्षक इसे किसी उच्च कोटि के मानव कवि की रचना मान सकते हैं जिसने 'पुष्पदंत' उपनाम ग्रहण किया हो, परंतु भारतीय आस्तिक परंपरा में गंधर्वराज पुष्पदंत को ही इसका रचयिता माना जाता है। स्तोत्र के 37 वें श्लोक में स्वयं कवि अपना परिचय देते हैं:
कुसुमदशन-नामा सर्व-गन्धर्व-राजः...
अर्थात्, "कुसुमदशन (पुष्पदंत) नामक गंधर्वों का राजा, जो चंद्रमौलि भगवान शिव का दास है..."।

रचना की पृष्ठभूमि और दंतकथा

इस स्तोत्र की रचना के पीछे एक अत्यंत रोचक और शिक्षाप्रद कथा प्रचलित है, जो 'अपराध', 'दण्ड', और 'भक्ति द्वारा प्रायश्चित' की त्रिवेणी है। यह कथा बताती है कि कैसे एक अदृश्य शक्ति के दुरुपयोग और अनजाने में किए गए अपराध का निवारण केवल शिव की स्तुति से ही संभव हुआ।

  • पुष्पों की चोरी : प्राचीन काल में चित्ररथ नामक एक शिवभक्त राजा थे। उन्होंने भगवान शिव की पूजा के लिए एक अत्यंत सुंदर उद्यान (बगीचा) बनवाया था, जिसमें दुर्लभ और सुगंधित पुष्प खिलते थे। राजा प्रतिदिन इन पुष्पों से शिव की पूजा करते थे। गंधर्वराज पुष्पदंत, जो आकाशमार्ग से विचरण करते थे, इस उद्यान के सौंदर्य से मोहित हो गए। अपनी अदृश्य रहने की शक्ति का उपयोग करते हुए, वे प्रतिदिन उद्यान में प्रवेश करते और राजा के आने से पहले ही सारे सुंदर पुष्प चुरा ले जाते थे। वे इन पुष्पों का उपयोग स्वयं शिव पूजा के लिए करते थे, जो उनकी भक्ति का परिचायक तो था, किन्तु विधि अनैतिक थी।
  • राजा का संकट और जाल : राजा चित्ररथ अत्यंत दुखी हुए क्योंकि उन्हें अपनी पूजा के लिए पुष्प नहीं मिल पा रहे थे। पहरेदारों की नियुक्ति के बावजूद, चोर पकड़ में नहीं आ रहा था क्योंकि वह अदृश्य था। अंततः, राजा ने समझ लिया कि यह कोई साधारण मनुष्य नहीं, बल्कि कोई दैवीय शक्ति संपन्न जीव है। चोर को पकड़ने के लिए राजा ने एक धार्मिक युक्ति अपनाई। उन्होंने उद्यान के रास्तों पर शिव निर्माल्य (भगवान शिव को चढ़ाए जा चुके फूल और बेलपत्र) बिखेर दिए।
  • शक्ति का ह्रास : शिव निर्माल्य को लांघना (पैर रखना) शास्त्रों में घोर पाप और अपमान माना जाता है। पुष्पदंत, पुष्प चुराने की धुन में, अनजाने में इस निर्माल्य पर पैर रख बैठे। शिव के पवित्र निर्माल्य का अपमान होते ही उनकी अदृश्य रहने की शक्ति तत्काल समाप्त हो गई। वे दृश्य हो गए और उनकी उड़ने की शक्ति भी क्षीण हो गई।
  • स्तोत्र की रचना : अपनी दैवीय शक्तियों के खो जाने और शिव के कोप का भाजन बनने पर पुष्पदंत को गहरा पश्चाताप हुआ। उन्होंने राजा से क्षमा मांगने के बजाय सीधे महादेव की शरण ली। उसी क्षण, भय और भक्ति के मिश्रित भाव से, उनके मुख से अविरल धारा के रूप में यह 'महिम्न स्तोत्र' फूट पड़ा। उन्होंने शिव की महिमा, उनकी शक्ति, और उनके करुणामय स्वरूप का वर्णन 43 श्लोकों में किया।
  • क्षमा और वरदान : पुष्पदंत की आर्त पुकार और स्तोत्र की अद्भुत काव्य-रचना से प्रसन्न होकर भगवान शिव प्रकट हुए। उन्होंने न केवल पुष्पदंत को क्षमा किया बल्कि उनकी खोई हुई शक्तियाँ भी लौटा दीं। भगवान ने वरदान दिया कि जो भी इस स्तोत्र का पाठ करेगा, उसे शिव सायुज्य (मोक्ष) और लौकिक सुखों की प्राप्ति होगी ।

यह कथा यह स्थापित करती है कि यह स्तोत्र केवल शब्दों का संग्रह नहीं, अपितु एक 'प्रायश्चित-स्तोत्र' है, जो बड़े से बड़े पापों को धोने की क्षमता रखता है।

4. ऐतिहासिक काल-निर्धारण

यद्यपि परंपरा इसे पौराणिक काल का मानती है, आधुनिक ऐतिहासिक और साहित्यिक अनुसंधान के आधार पर इस स्तोत्र की रचना का एक निश्चित कालखंड निर्धारित किया जा सकता है। इसके लिए सबसे प्रबल प्रमाण संस्कृत काव्यशास्त्र से मिलता है।

राजशेखर और 'काव्यमीमांसा' का प्रमाण

प्रसिद्ध संस्कृत कवि और आलोचक राजशेखर, जो गुर्जर-प्रतिहार राजा महेंद्रपाल प्रथम और महिपाल प्रथम के दरबारी कवि थे, ने अपने प्रसिद्ध ग्रंथ 'काव्यमीमांसा' में शिवमहिम्न स्तोत्र का उल्लेख किया है।

  • उद्धरण : राजशेखर ने शिवमहिम्न स्तोत्र के 5वें श्लोक (किमीहः किंकायः स खलु किमुपायस्त्रिभुवनं...) को अपने ग्रंथ में उद्धृत किया है।
  • काल-निर्णय : राजशेखर का समय 880 ईसवी से 920 ईसवी (9वीं-10वीं शताब्दी) के मध्य निश्चित है।
  • निष्कर्ष: यदि 9वीं शताब्दी के अंत में राजशेखर इस स्तोत्र को एक 'मानक' और 'उत्कृष्ट' काव्य के रूप में उद्धृत कर रहे थे, तो इसका अर्थ है कि यह स्तोत्र उस समय तक अत्यंत प्रसिद्ध हो चुका था।

6. पाठ विधि और श्रद्धा

शिवमहिम्न स्तोत्र का पाठ केवल साहित्य पठन नहीं, बल्कि एक 'वाङ्मयी पूजा' (शब्दों द्वारा पूजा, श्लोक 40) है। शास्त्रों में इसके पाठ के लिए विशेष विधि और श्रद्धा का विधान है।

1. पाठ का समय

  • प्रदोष काल: प्रत्येक पक्ष की त्रयोदशी तिथि को सूर्यास्त के समय (प्रदोष) शिव पूजा और इस स्तोत्र के पाठ का सर्वश्रेष्ठ समय माना जाता है।
  • महाशिवरात्रि: इस रात्रि के चारों प्रहरों में इसका पाठ विशेष फलदायी है।
  • सोमवार: श्रावण मास के सोमवार को इसका पाठ शिव कृपा प्राप्ति का सुगम मार्ग है।

2. शास्त्रीय विधि

श्रद्धालु को निम्नलिखित क्रम का पालन करना चाहिए:

  • शुद्धि: स्नान करके स्वच्छ (श्वेत) वस्त्र धारण करें।
  • आसन: कुशा या ऊनी आसन पर पूर्व या उत्तर मुख होकर बैठें।
  • संकल्प: मन में संकल्प लें कि "मैं अपने पापों के नाश और शिव-प्रीति हेतु इस स्तोत्र का पाठ कर रहा हूँ।"
  • न्यास: यह एक तांत्रिक क्रिया है जिसमें शरीर के अंगों में देवताओं का आवाहन किया जाता है。
    ऋषि: पुष्पदंत (सिर पर स्पर्श करें)।
    छंद: शिखरिणी (मुख पर)।
    देवता: श्री सदाशिव (हृदय पर)।
  • ध्यान: पाठ शुरू करने से पहले शिव के स्वरूप का ध्यान करना अनिवार्य है। इसके लिए ध्यान श्लोक का उच्चारण करें:
    ध्यायेन्नित्यं महेशं रजतगिरिनिभं...
    (अर्थ: जो चांदी के पर्वत (कैलाश) के समान श्वेत हैं, जिनके माथे पर सुंदर चंद्रमा है, जो रत्न-आभूषणों से उज्ज्वल हैं, उन्हें मैं नमन करता हूँ।)।
  • पाठ: स्पष्ट उच्चारण और अर्थ-चिंतन के साथ 43 श्लोकों का पाठ करें।
  • समर्पण: अंत में "ॐ तत्सत् ब्रह्मार्पणमस्तु" या श्लोक 40 (इत्येषा वाङ्मयी पूजा...) के साथ पाठ शिव के चरणों में समर्पित करें।

3. फलश्रुति

स्तोत्र के अंतिम श्लोकों (34-43) में इसके पाठ का फल बताया गया है, जिसे 'फलश्रुति' कहते हैं。

  • पाप मुक्ति: श्लोक 42 के अनुसार, "जो मनुष्य दिन में एक, दो या तीन बार इसका पाठ करता है, वह सर्व पापों से मुक्त होकर शिवलोक में पूजित होता है" (सर्वपाप-विनिर्मुक्तः शिव लोके महीयते)।
  • लौकिक सुख: श्लोक 34 में कहा गया है कि पाठक को "प्रचुर धन, दीर्घ आयु, पुत्र और कीर्ति" की प्राप्ति होती है।
  • सर्वश्रेष्ठ साधना: श्लोक 36 घोषणा करता है कि दीक्षा, दान, तप, तीर्थ और यज्ञ—इनमें से कोई भी महिम्न स्तोत्र के पाठ के सोलहवें अंश (1/16th) के बराबर भी नहीं है।
    महिम्नः स्तव पाठस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् ॥

7. निष्कर्ष

शिवमहिम्नस्तोत्रम् केवल एक धार्मिक पाठ नहीं है; यह भारतीय आध्यात्मिकता का एक ऐसा दस्तावेज है जो भक्ति की पराकाष्ठा और ज्ञान की गहराई को एक साथ समेटे हुए है।

  • साहित्यिक दृष्टि से: यह 'शिखरिणी' छंद का एक उत्कृष्ट उदाहरण है, जिसकी भाषा प्रांजल और प्रवाहपूर्ण है।
  • ऐतिहासिक दृष्टि से: राजशेखर (9वीं सदी) द्वारा इसका उल्लेख इसे संस्कृत साहित्य की एक प्राचीन और प्रमाणित निधि सिद्ध करता है।
  • धार्मिक दृष्टि से: यह 'शिव' को केवल एक पौराणिक देवता नहीं, बल्कि ब्रह्मांडीय चेतना और परब्रह्म के रूप में स्थापित करता है।

गंधर्वराज पुष्पदंत की यह रचना हमें सिखाती है कि जब मानवीय बुद्धि और तर्क हार जाते हैं, तब समर्पण और स्तुति ही उस परम तत्त्व तक पहुँचने का एकमात्र मार्ग है। जैसा कि स्तोत्र स्वयं कहता है—भले ही हमारे पास ब्रह्मा जैसी वाणी न हो, परंतु यदि हृदय में शुद्ध भाव हो, तो हमारी तुतलाती वाणी भी "परमेश्वर" को स्वीकार्य होती है।
अतः, जो भी साधक शिवमहिम्नस्तोत्र का नित्य पाठ करता है, वह न केवल अपनी वाणी को पवित्र करता है, बल्कि शिव-सायुज्य की ओर एक सशक्त कदम बढ़ाता है।

॥ ॐ नमः शिवाय ॥

शिवमहिम्न महिम्नस्तोत्र पुष्पदंत शिवस्तोत्र शिवभक्ति संस्कृत इतिहास पाठविधि साधना स्तोत्र

शिवमहिम्नः: स्तोत्रसाहित्ये अद्वितीयं रत्नम् — एकं विस्तृतं अनुसंधानप्रतिवेदनम्

1. विषय-प्रवेश

भारतीय वाङ्मय में स्तोत्र साहित्य का स्थान अत्यंत विशिष्ट है। वेद, उपनिषद और पुराणों के दार्शनिक और पौराणिक तत्त्वों को जब भक्ति और काव्य के रस में डुबोकर प्रस्तुत किया जाता है, तब 'स्तोत्र' का जन्म होता है। इन असंख्य स्तोत्रों के मध्य 'शिवमहिम्नस्तोत्रम्' एक ऐसे देदीप्यमान नक्षत्र की भांति है, जो न केवल अपनी काव्यगत सुषमा के लिए अपितु अपने गंभीर दार्शनिक प्रतिपादन के लिए भी सहस्राब्दियों से विद्वानों और भक्तों के कंठ का हार बना हुआ है। 'महिम्न' शब्द का अर्थ है—महिमा। अतः, यह भगवान शिव की महिमा का गान है। किन्तु, यह गान सामान्य स्तुति से भिन्न है; यह उस परमसत्ता के वर्णन का प्रयास है जिसे वेद भी 'नेति-नेति' कहकर मौन हो जाते हैं।

2. श्रीशिवमहिम्नस्तोत्रम् — मूल संस्कृत पाठ

अनुसंधान के प्राथमिक चरण के रूप में, यहाँ शिवमहिम्नस्तोत्रम् का शुद्ध और सम्पूर्ण संस्कृत पाठ प्रस्तुत किया जा रहा है। यह पाठ परम्परागत 43 श्लोकों के प्रारूप में है, जिसे 'पुष्पदंत विरचित' माना जाता है।

॥ अथ श्री शिवमहिम्नस्तोत्रम् ॥
॥ ध्यानम् ॥ ध्यायेन्नित्यं महेशं रजतगिरिनिभं चारुचन्द्रावतंसं रत्नाकल्पोज्ज्वलाङ्गं परशुमृगवराभीतिहस्तं प्रसन्नम् । पद्मासीनं समन्तात्स्तुतममरगणैर्व्याघ्रकृत्तिं वसानं विश्वाद्यं विश्वबीजं निखिलभयहरं पञ्चवक्त्रं त्रिनेत्रम् ॥ ॥ स्तोत्रम् ॥ महिम्नः पारं ते परमविदुषो यद्यसदृशी स्तुतिर्ब्रह्मादीनामपि तदवसन्नास्त्वयि गिरः । अथाऽवाच्यः सर्वः स्वमतिपरिणामावधि गृणन् ममाप्येष स्तोत्रे हर निरपवादः परिकरः ॥ १॥ अतीतः पन्थानं तव च महिमा वाङ्मनसयोः अतद्व्यावृत्त्या यं चकितमभिधत्ते श्रुतिरपि । स कस्य स्तोतव्यः कतिविधगुणः कस्य विषयः पदे त्वर्वाचीने पतति न मनः कस्य न वचः ॥ २॥ मधुस्फीता वाचः परमममृतं निर्मितवतः तव ब्रह्मन् किं वागपि सुरगुरोर्विस्मयपदम् । मम त्वेतां वाणीं गुणकथनपुण्येन भवतः पुनामीत्यर्थेऽस्मिन् पुरमथन बुद्धिर्व्यवसिता ॥ ३॥ तवैश्वर्यं यत्तज्जगदुदयरक्षाप्रलयकृत् त्रयीवस्तुव्यस्तं तिसृषु गुणभिन्नासु तनुषु । अभव्यानामस्मिन् वरद रमणीयामरमणीं विहन्तुं व्याक्रोशीं विदधत इहैके जडधियः ॥ ४॥ किमीहः किंकायः स खलु किमुपायस्त्रिभुवनं किमाधारो धाता सृजति किमुपादान इति च । अतर्क्यैश्वर्ये त्वय्यनवसरदुःस्थो हतधियः कुतर्कोऽयं कांश्चिन्मुखरयति मोहाय जगतः ॥ ५॥ अजन्मानो लोकाः किमवयववन्तोऽपि जगतां अधिष्ठातारं किं भवविधिरनादृत्य भवति । अनीशो वा कुर्याद्भुवनजनने कः परिकरो यतो मन्दास्त्वां प्रत्यमरवर संशेरत इमे ॥ ६॥ त्रयी साङ्ख्यं योगः पशुपतिमतं वैष्णवमिति प्रभिन्ने प्रस्थाने परमिदमदः पथ्यमिति च । रुचीनां वैचित्र्यादृजुकुटिलनानापथजुषां नृणामेको गम्यस्त्वमसि पयसामर्णव इव ॥ ७॥ महोक्षः खट्वाङ्ग्ं परशुरजिनं भस्म फणिनः कपालं चेतीयत्तव वरद तन्त्रोपकरणम् । सुरास्तां तामृद्धिं दधति तु भवद्भ्रूप्रणिहितां न हि स्वात्मारामं विषयमृगतृष्णा भ्रमयति ॥ ८॥ ध्रुवं कश्चित् सर्वं सकलमपरस्त्वध्रुवमिदं परो ध्रौव्याध्रौव्ये जगति गदति व्यस्तविषये । समस्तेऽप्येतस्मिन् पुरमथन तैर्विस्मित इव स्तुवञ्जिह्रेमि त्वां न खलु ननु धृष्टा मुखरता ॥ ९॥ तवैश्वर्यं यत्नाद्यदुपरि विरिञ्चिर्हरिरधः परिच्छेत्तुं यातावनलमनलस्कन्धवपुषः । ततो भक्तिश्रद्धा-भरगुरु-गृणद्भ्यां गिरिश यत् स्वयं तस्थे ताभ्यां तव किमनुवृत्तिर्न फलति ॥ १०॥ अयत्नादासाद्य त्रिभुवनमवैरव्यतिकरं दशास्यो यद्बाहूनभृत रणकण्डू-परवशान् । शिरःपद्मश्रेणी-रचितचरणाम्भोरुह-बलेः स्थिरायास्त्वद्भक्तेस्त्रिपुरहर विस्फूर्जितमिदम् ॥ ११॥ अमुष्य त्वत्सेवा-समधिगतसारं भुजवनं बलात् कैलासेऽपि त्वदधिवसतौ विक्रमयतः । अलभ्या पातालेऽप्यलसचलिताङ्गुष्ठशिरसि प्रतिष्ठा त्वय्यासीद्ध्रुवमुपचितो मुह्यति खलः ॥ १२॥ यदृद्धिं सुत्राम्णो वरद परमोच्चैरपि सतीं अधश्चक्रे बाणः परिजनविधेयत्रिभुवनः । न तच्चित्रं तस्मिन् वरिवसितरि त्वच्चरणयोः न कस्याप्युन्नत्यै भवति शिरसस्त्वय्यवनतिः ॥ १३॥ अकाण्ड-ब्रह्माण्ड-क्षयचकित-देवासुरकृपा विधेयस्यासीद्यस्त्रिनयन विषं संहृतवतः । स कल्माषः कण्ठे तव न कुरुते न श्रियमहो विकारोऽपि श्लाघ्यो भुवन-भय- भङ्ग- व्यसनिनः ॥ १४॥ असिद्धार्था नैव क्वचिदपि सदेवासुरनरे निवर्तन्ते नित्यं जगति जयिनो यस्य विशिखाः । स पश्यन्नीश त्वामितरसुरसाधारणमभूत् स्मरः स्मर्तव्यात्मा न हि वशिषु पथ्यः परिभवः ॥ १५॥ मही पादाघाताद्व्रजति सहसा संशयपदं पदं विष्णोर्भ्राम्यद्भुज-परिघ-रुग्ण-ग्रह-गणम् । मुहुर्द्यौर्दौस्थ्यं यात्यनिभृत-जटा-ताडित-तटा जगद्रक्षायै त्वं नटसि ननु वामैव विभुता ॥ १६॥ वियद्व्यापी तारा-गण-गुणित-फेनोद्गम-रुचिः प्रवाहो वारां यः पृषतलघुदृष्टः शिरसि ते । जगद्द्वीपाकारं जलधिवलयं तेन कृतमिति अनेनैवोन्नेयं धृतमहिम दिव्यं तव वपुः ॥ १७॥ रथः क्षोणी यन्ता शतधृतिरगेन्द्रो धनुरथो रथाङ्गे चन्द्रार्कौ रथ-चरण-पाणिः शर इति । दिधक्षोस्ते कोऽयं त्रिपुरतृणमाडम्बर विधिः विधेयैः क्रीडन्त्यो न खलु परतन्त्राः प्रभुधियः ॥ १८॥ हरिस्ते साहस्रं कमल बलिमाधाय पदयोः यदेकोने तस्मिन् निजमुदहरन्नेत्रकमलम् । गतो भक्त्युद्रेकः परिणतिमसौ चक्रवपुषः त्रयाणां रक्षायै त्रिपुरहर जागर्ति जगताम् ॥ १९॥ क्रतौ सुप्ते जाग्रत् त्वमसि फलयोगे क्रतुमतां क्व कर्म प्रध्वस्तं फलति पुरुषाराधनमृते । अतस्त्वां सम्प्रेक्ष्य क्रतुषु फलदान-प्रतिभुवं श्रुतौ श्रद्धां बद्ध्वा दृढपरिकरः कर्मसु जनः ॥ २०॥ क्रियादक्षो दक्षः क्रतुपतिरधीशस्तनुभृतां ऋषीणामार्त्विज्यं शरणद सदस्याः सुर-गणाः । क्रतुभ्रंशस्त्वत्तः क्रतुफल-विधान-व्यसनिनः ध्रुवं कर्तुः श्रद्धा-विधुरमभिचाराय हि मखाः ॥ २१॥ प्रजानाथं नाथ प्रसभमभिकं स्वां दुहितरं गतं रोहिद्भूतां रिरमयिषुमृष्यस्य वपुषा । धनुष्पाणेर्यातं दिवमपि सपत्राकृतममुं त्रसन्तं तेऽद्यापि त्यजति न मृगव्याधरभसः ॥ २२॥ स्वलावण्याशंसा धृतधनुषमह्नाय तृणवत् पुरः प्लुष्टं दृष्ट्वा पुरमथन पुष्पायुधमपि । यदि स्त्रैणं देवी यमनिरत-देहार्ध-घटनात् अवैति त्वामद्धा बत वरद मुग्धा युवतयः ॥ २३॥ श्मशानेष्वाक्रीडा स्मरहर पिशाचाः सहचराः चिता-भस्मालेपः स्रगपि नृकरोटी-परिकरः । अमङ्गल्यं शीलं तव भवतु नामैवमखिलं तथापि स्मर्तॄणां वरद परमं मङ्गलमसि ॥ २४॥ मनः प्रत्यक्चित्ते सविधमविधायात्त-मरुतः प्रहृष्यद्रोमाणः प्रमद-सलिलोत्सङ्गति-दृशः । यदालोक्याह्लादं ह्रद इव निमज्यामृतमये दधत्यन्तस्तत्त्वं किमपि यमिनस्तत् किल भवान् ॥ २५॥ त्वमर्कस्त्वं सोमस्त्वमसि पवनस्त्वं हुतवहः त्वमापस्त्वं व्योम त्वमु धरणिरात्मा त्वमिति च । परिच्छिन्नामेवं त्वयि परिणता बिभ्रति गिरं न विद्मस्तत्तत्त्वं वयमिह तु यत् त्वं न भवसि ॥ २६॥ त्रयीं तिस्रो वृत्तीस्त्रिभुवनमथो त्रीनपि सुरान् अकाराद्यैर्वर्णैस्त्रिभिरभिदधत् तीर्णविकृति । तुरीयं ते धाम ध्वनिभिरवरुन्धानमणुभिः समस्तं व्यस्तं त्वां शरणद गृणात्योमितिपदम् ॥ २७॥ भवः शर्वो रुद्रः पशुपतिरथोग्रः सहमहान् तथा भीमेशानाविति यदभिधानाष्टकमिदम् । अमुष्मिन् प्रत्येकं प्रविचरति देव श्रुतिरपि प्रियायास्मै धाम्ने प्रविहित-नमस्योऽस्मि भवते ॥ २८॥ नमो नेदिष्ठाय प्रियदव दविष्ठाय च नमो नमः क्षोदिष्ठाय स्मरहर महिष्ठाय च नमः । नमो वर्षिष्ठाय त्रिनयन यविष्ठाय च नमो नमः सर्वस्मै ते तदिदमतिसर्वाय च नमः ॥ २९॥ बहुल-रजसे विश्वोत्पत्तौ भवाय नमो नमः प्रबल-तमसे तत् संहारे हराय नमो नमः । जन-सुखकृते सत्त्वोद्रिक्तौ मृडाय नमो नमः प्रमहसि पदे निस्त्रैगुण्ये शिवाय नमो नमः ॥ ३०॥ कृश-परिणति-चेतः क्लेशवश्यं क्व चेदं क्व च तव गुण-सीमोल्लङ्घिनी शश्वदृद्धिः । इति चकितममन्दीकृत्य मां भक्तिराधाद् वरद चरणयोस्ते वाक्य-पुष्पोपहारम् ॥ ३१॥ असित-गिरि-समं स्यात् कज्जलम् सिन्धु-पात्रे सुर-तरुवर-शाखा लेखनी पत्रमुर्वी । लिखति यदि गृहीत्वा शारदा सर्वकालं तदपि तव गुणानामीश पारं न याति ॥ ३२॥ असुर-सुर-मुनीन्द्रैरर्चितस्येन्दु-मौलेः ग्रथित-गुणमहिम्नो निर्गुणस्येश्वरस्य । सकल-गण-वरिष्ठः पुष्पदन्ताभिधानः रुचिरमलघुवृत्तैः स्तोत्रमेतच्चकार ॥ ३३॥ अहरहरनवद्यं धूर्जटेः स्तोत्रमेतत् पठति परमभक्त्या शुद्ध-चित्तः पुमान् यः । स भवति शिवलोके रुद्रतुल्यस्तथात्र प्रचुरतर-धनायुः पुत्रवान् कीर्तिमांश्च ॥ ३४॥ महेशान्नापरो देवो महिम्नो नापरा स्तुतिः । अघोरान्नापरो मन्त्रो नास्ति तत्त्वं गुरोः परम् ॥ ३५॥ दीक्षा दानं तपस्तीर्थं ज्ञानं यागादिकाः क्रियाः । महिम्नः स्तव पाठस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् ॥ ३६॥ कुसुमदशन-नामा सर्व-गन्धर्व-राजः शशिधरवर-मौलेर्देवदेवस्य दासः । स खलु निज-महिम्नो भ्रष्ट एवास्य रोषात् स्तवनमिदमकार्षीद् दिव्य-दिव्यं महिम्नः ॥ ३७॥ सुरगुरुमभिपूज्य स्वर्ग-मोक्षैक-हेतुं पठति यदि मनुष्यः प्राञ्जलिर्नान्य-चेताः । व्रजति शिव-समीपं किन्नरैः स्तूयमानः स्तवनमिदममोघं पुष्पदन्तप्रणीतम् ॥ ३८॥ आसमाप्तमिदं स्तोत्रं पुण्यं गन्धर्व-भाषितम् । अनौपम्यं मनोहारि सर्वमीश्वरवर्णनम् ॥ ३९॥ इत्येषा वाङ्मयी पूजा श्रीमच्छङ्कर-पादयोः । अर्पिता तेन देवेशः प्रीयतां मे सदाशिवः ॥ ४०॥ तव तत्त्वं न जानामि कीदृशोऽसि महेश्वर । यादृशोऽसि महादेव तादृशाय नमो नमः ॥ ४१॥ एककालं द्विकालं वा त्रिकालं यः पठेन्नरः । सर्वपाप-विनिर्मुक्तः शिव लोके महीयते ॥ ४२॥ श्री पुष्पदन्त-मुख-पङ्कज-निर्गतेन स्तोत्रेण किल्बिष-हरेण हर-प्रियेण । कण्ठस्थितेन पठितेन समाहितेन सुप्रीणितो भवति भूतपतिर्महेशः ॥ ४३॥ ॥ इति श्री पुष्पदन्त विरचितं शिवमहिम्नः स्तोत्रं समाप्तम् ॥

3. रचनाकार: गन्धर्वराज पुष्पदंत

शिवमहिम्न स्तोत्र की रचना का श्रेय पुष्पदंत को दिया जाता है, जो हिंदू पौराणिक कथाओं में एक गंधर्व (स्वर्गीय संगीतकार) के रूप में वर्णित हैं। 'पुष्पदंत' नाम का शाब्दिक अर्थ है "पुष्प जैसे दाँतों वाला" (पुष्प = फूल, दंत = दाँत), जो उनके अत्यंत सुंदर और सौम्य स्वरूप का परिचायक है।
यद्यपि आधुनिक साहित्य समीक्षक इसे किसी उच्च कोटि के मानव कवि की रचना मान सकते हैं जिसने 'पुष्पदंत' उपनाम ग्रहण किया हो, परंतु भारतीय आस्तिक परंपरा में गंधर्वराज पुष्पदंत को ही इसका रचयिता माना जाता है। स्तोत्र के 37 वें श्लोक में स्वयं कवि अपना परिचय देते हैं:
कुसुमदशन-नामा सर्व-गन्धर्व-राजः...
अर्थात्, "कुसुमदशन (पुष्पदंत) नामक गंधर्वों का राजा, जो चंद्रमौलि भगवान शिव का दास है..."।

रचना की पृष्ठभूमि और दंतकथा

इस स्तोत्र की रचना के पीछे एक अत्यंत रोचक और शिक्षाप्रद कथा प्रचलित है, जो 'अपराध', 'दण्ड', और 'भक्ति द्वारा प्रायश्चित' की त्रिवेणी है। यह कथा बताती है कि कैसे एक अदृश्य शक्ति के दुरुपयोग और अनजाने में किए गए अपराध का निवारण केवल शिव की स्तुति से ही संभव हुआ।

  • पुष्पों की चोरी : प्राचीन काल में चित्ररथ नामक एक शिवभक्त राजा थे। उन्होंने भगवान शिव की पूजा के लिए एक अत्यंत सुंदर उद्यान (बगीचा) बनवाया था, जिसमें दुर्लभ और सुगंधित पुष्प खिलते थे। राजा प्रतिदिन इन पुष्पों से शिव की पूजा करते थे। गंधर्वराज पुष्पदंत, जो आकाशमार्ग से विचरण करते थे, इस उद्यान के सौंदर्य से मोहित हो गए। अपनी अदृश्य रहने की शक्ति का उपयोग करते हुए, वे प्रतिदिन उद्यान में प्रवेश करते और राजा के आने से पहले ही सारे सुंदर पुष्प चुरा ले जाते थे। वे इन पुष्पों का उपयोग स्वयं शिव पूजा के लिए करते थे, जो उनकी भक्ति का परिचायक तो था, किन्तु विधि अनैतिक थी।
  • राजा का संकट और जाल : राजा चित्ररथ अत्यंत दुखी हुए क्योंकि उन्हें अपनी पूजा के लिए पुष्प नहीं मिल पा रहे थे। पहरेदारों की नियुक्ति के बावजूद, चोर पकड़ में नहीं आ रहा था क्योंकि वह अदृश्य था। अंततः, राजा ने समझ लिया कि यह कोई साधारण मनुष्य नहीं, बल्कि कोई दैवीय शक्ति संपन्न जीव है। चोर को पकड़ने के लिए राजा ने एक धार्मिक युक्ति अपनाई। उन्होंने उद्यान के रास्तों पर शिव निर्माल्य (भगवान शिव को चढ़ाए जा चुके फूल और बेलपत्र) बिखेर दिए।
  • शक्ति का ह्रास : शिव निर्माल्य को लांघना (पैर रखना) शास्त्रों में घोर पाप और अपमान माना जाता है। पुष्पदंत, पुष्प चुराने की धुन में, अनजाने में इस निर्माल्य पर पैर रख बैठे। शिव के पवित्र निर्माल्य का अपमान होते ही उनकी अदृश्य रहने की शक्ति तत्काल समाप्त हो गई। वे दृश्य हो गए और उनकी उड़ने की शक्ति भी क्षीण हो गई।
  • स्तोत्र की रचना : अपनी दैवीय शक्तियों के खो जाने और शिव के कोप का भाजन बनने पर पुष्पदंत को गहरा पश्चाताप हुआ। उन्होंने राजा से क्षमा मांगने के बजाय सीधे महादेव की शरण ली। उसी क्षण, भय और भक्ति के मिश्रित भाव से, उनके मुख से अविरल धारा के रूप में यह 'महिम्न स्तोत्र' फूट पड़ा। उन्होंने शिव की महिमा, उनकी शक्ति, और उनके करुणामय स्वरूप का वर्णन 43 श्लोकों में किया।
  • क्षमा और वरदान : पुष्पदंत की आर्त पुकार और स्तोत्र की अद्भुत काव्य-रचना से प्रसन्न होकर भगवान शिव प्रकट हुए। उन्होंने न केवल पुष्पदंत को क्षमा किया बल्कि उनकी खोई हुई शक्तियाँ भी लौटा दीं। भगवान ने वरदान दिया कि जो भी इस स्तोत्र का पाठ करेगा, उसे शिव सायुज्य (मोक्ष) और लौकिक सुखों की प्राप्ति होगी ।

यह कथा यह स्थापित करती है कि यह स्तोत्र केवल शब्दों का संग्रह नहीं, अपितु एक 'प्रायश्चित-स्तोत्र' है, जो बड़े से बड़े पापों को धोने की क्षमता रखता है।

4. ऐतिहासिक काल-निर्धारण

यद्यपि परंपरा इसे पौराणिक काल का मानती है, आधुनिक ऐतिहासिक और साहित्यिक अनुसंधान के आधार पर इस स्तोत्र की रचना का एक निश्चित कालखंड निर्धारित किया जा सकता है। इसके लिए सबसे प्रबल प्रमाण संस्कृत काव्यशास्त्र से मिलता है।

राजशेखर और 'काव्यमीमांसा' का प्रमाण

प्रसिद्ध संस्कृत कवि और आलोचक राजशेखर, जो गुर्जर-प्रतिहार राजा महेंद्रपाल प्रथम और महिपाल प्रथम के दरबारी कवि थे, ने अपने प्रसिद्ध ग्रंथ 'काव्यमीमांसा' में शिवमहिम्न स्तोत्र का उल्लेख किया है।

  • उद्धरण : राजशेखर ने शिवमहिम्न स्तोत्र के 5वें श्लोक (किमीहः किंकायः स खलु किमुपायस्त्रिभुवनं...) को अपने ग्रंथ में उद्धृत किया है।
  • काल-निर्णय : राजशेखर का समय 880 ईसवी से 920 ईसवी (9वीं-10वीं शताब्दी) के मध्य निश्चित है।
  • निष्कर्ष: यदि 9वीं शताब्दी के अंत में राजशेखर इस स्तोत्र को एक 'मानक' और 'उत्कृष्ट' काव्य के रूप में उद्धृत कर रहे थे, तो इसका अर्थ है कि यह स्तोत्र उस समय तक अत्यंत प्रसिद्ध हो चुका था।

6. पाठ विधि और श्रद्धा

शिवमहिम्न स्तोत्र का पाठ केवल साहित्य पठन नहीं, बल्कि एक 'वाङ्मयी पूजा' (शब्दों द्वारा पूजा, श्लोक 40) है। शास्त्रों में इसके पाठ के लिए विशेष विधि और श्रद्धा का विधान है।

1. पाठ का समय

  • प्रदोष काल: प्रत्येक पक्ष की त्रयोदशी तिथि को सूर्यास्त के समय (प्रदोष) शिव पूजा और इस स्तोत्र के पाठ का सर्वश्रेष्ठ समय माना जाता है।
  • महाशिवरात्रि: इस रात्रि के चारों प्रहरों में इसका पाठ विशेष फलदायी है।
  • सोमवार: श्रावण मास के सोमवार को इसका पाठ शिव कृपा प्राप्ति का सुगम मार्ग है।

2. शास्त्रीय विधि

श्रद्धालु को निम्नलिखित क्रम का पालन करना चाहिए:

  • शुद्धि: स्नान करके स्वच्छ (श्वेत) वस्त्र धारण करें।
  • आसन: कुशा या ऊनी आसन पर पूर्व या उत्तर मुख होकर बैठें।
  • संकल्प: मन में संकल्प लें कि "मैं अपने पापों के नाश और शिव-प्रीति हेतु इस स्तोत्र का पाठ कर रहा हूँ।"
  • न्यास: यह एक तांत्रिक क्रिया है जिसमें शरीर के अंगों में देवताओं का आवाहन किया जाता है。
    ऋषि: पुष्पदंत (सिर पर स्पर्श करें)।
    छंद: शिखरिणी (मुख पर)।
    देवता: श्री सदाशिव (हृदय पर)।
  • ध्यान: पाठ शुरू करने से पहले शिव के स्वरूप का ध्यान करना अनिवार्य है। इसके लिए ध्यान श्लोक का उच्चारण करें:
    ध्यायेन्नित्यं महेशं रजतगिरिनिभं...
    (अर्थ: जो चांदी के पर्वत (कैलाश) के समान श्वेत हैं, जिनके माथे पर सुंदर चंद्रमा है, जो रत्न-आभूषणों से उज्ज्वल हैं, उन्हें मैं नमन करता हूँ।)।
  • पाठ: स्पष्ट उच्चारण और अर्थ-चिंतन के साथ 43 श्लोकों का पाठ करें।
  • समर्पण: अंत में "ॐ तत्सत् ब्रह्मार्पणमस्तु" या श्लोक 40 (इत्येषा वाङ्मयी पूजा...) के साथ पाठ शिव के चरणों में समर्पित करें।

3. फलश्रुति

स्तोत्र के अंतिम श्लोकों (34-43) में इसके पाठ का फल बताया गया है, जिसे 'फलश्रुति' कहते हैं。

  • पाप मुक्ति: श्लोक 42 के अनुसार, "जो मनुष्य दिन में एक, दो या तीन बार इसका पाठ करता है, वह सर्व पापों से मुक्त होकर शिवलोक में पूजित होता है" (सर्वपाप-विनिर्मुक्तः शिव लोके महीयते)।
  • लौकिक सुख: श्लोक 34 में कहा गया है कि पाठक को "प्रचुर धन, दीर्घ आयु, पुत्र और कीर्ति" की प्राप्ति होती है।
  • सर्वश्रेष्ठ साधना: श्लोक 36 घोषणा करता है कि दीक्षा, दान, तप, तीर्थ और यज्ञ—इनमें से कोई भी महिम्न स्तोत्र के पाठ के सोलहवें अंश (1/16th) के बराबर भी नहीं है।
    महिम्नः स्तव पाठस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् ॥

7. निष्कर्ष

शिवमहिम्नस्तोत्रम् केवल एक धार्मिक पाठ नहीं है; यह भारतीय आध्यात्मिकता का एक ऐसा दस्तावेज है जो भक्ति की पराकाष्ठा और ज्ञान की गहराई को एक साथ समेटे हुए है।

  • साहित्यिक दृष्टि से: यह 'शिखरिणी' छंद का एक उत्कृष्ट उदाहरण है, जिसकी भाषा प्रांजल और प्रवाहपूर्ण है।
  • ऐतिहासिक दृष्टि से: राजशेखर (9वीं सदी) द्वारा इसका उल्लेख इसे संस्कृत साहित्य की एक प्राचीन और प्रमाणित निधि सिद्ध करता है।
  • धार्मिक दृष्टि से: यह 'शिव' को केवल एक पौराणिक देवता नहीं, बल्कि ब्रह्मांडीय चेतना और परब्रह्म के रूप में स्थापित करता है।

गंधर्वराज पुष्पदंत की यह रचना हमें सिखाती है कि जब मानवीय बुद्धि और तर्क हार जाते हैं, तब समर्पण और स्तुति ही उस परम तत्त्व तक पहुँचने का एकमात्र मार्ग है। जैसा कि स्तोत्र स्वयं कहता है—भले ही हमारे पास ब्रह्मा जैसी वाणी न हो, परंतु यदि हृदय में शुद्ध भाव हो, तो हमारी तुतलाती वाणी भी "परमेश्वर" को स्वीकार्य होती है।
अतः, जो भी साधक शिवमहिम्नस्तोत्र का नित्य पाठ करता है, वह न केवल अपनी वाणी को पवित्र करता है, बल्कि शिव-सायुज्य की ओर एक सशक्त कदम बढ़ाता है।

॥ ॐ नमः शिवाय ॥

शिवमहिम्न महिम्नस्तोत्र पुष्पदंत शिवस्तोत्र शिवभक्ति संस्कृत इतिहास पाठविधि साधना स्तोत्र